[KULTURA] 100. rocznica urodzin profesora Józefa Szajny. Obchody w Rzeszowie

100. rocznica urodzin profesora Józefa Szajny. Obchody w Rzeszowie

KATEGORIA: KULTURA / 12 marca 2022

W niedzielę, 13 marca Rzeszów uczci 100. rocznicę urodzin profesora Józefa Szajny - postaci wybitnej dla światowego teatru, malarza, scenografa i reżysera, wielkiego artysty rodem z Rzeszowa.

Dokładnie sto lat od urodzin Szajny, w miejscu wyjątkowym, przy rzeźbie „Przejście 2001” połączą się drogi artystyczne dwóch niezwykłych twórców teatru. Prace Leszka Mądzika wkomponowane w przestrzeń placu Cichociemnych zaistnieją wobec głębokiego przesłania Szajnowskiej rzeźby-symbolu . Prologiem do wystawy będzie etiuda teatralna pt. „Faktura czasu” przygotowana przez aktorów Teatru Przedmieście według koncepcji Leszka Mądzika.

O godzinie 16.00 w Teatrze Maska odbędzie się panel dyskusyjny na temat twórczości Józefa Szajny z udziałem zaproszonych gości: Leszek Mądzik, Agnieszka Koecher – Hensel, Jerzy Fąfara, Zbigniew Rybka, Andrzej Piątek. Prowadzenie: Alina Bosak. Wstęp wolny.

O godz. 17.50 zaplanowano otwarcie „Parku imienia prof. Józefa Szajny” na osiedlu Śródmieście, u zbiegu ul. Adama Naruszewicza, ul. Henryka Kreczmera oraz ul. Adama Mickiewicza. O nadaniu imienia prof. Szajny temu miejscu niedawno zdecydowali rzeszowscy radni.

O godz. 18.00 – na pl. Cichociemnych, przy rzeźbie „Przejście 2001” - „Faktura czasu” – etiuda teatralna przygotowana przez aktorów Teatru Przedmieście według koncepcji Leszka Mądzika, która będzie prologiem do wystawy.

Organizatorem wydarzenia jest Galicyjskie Towarzystwo Edukacyjne GATE we współpracy z Teatrem Przedmieście. Wstęp wolny.

Ponadto Wyższa Szkoła informatyki i Zarządzania w Rzeszowie w dniu 13 marca uruchomi stronę internetową www.szajna.wsiz.edu.pl, upamiętniającą profesora Józefa Szajnę i jego współpracę z uczelnią. Na stronie znajdą się między innymi wspomnienia o profesorze oraz galeria zdjęć i archiwalne nagrania filmowe z udziałem artysty.

Fot. Materiały organizatorów

*****

Leszek Mądzik - jeden z najbardziej znanych polskich współczesnych artystów sztuk wizualnych i teatralnych; malarz, scenograf, reżyser i fotografik. Ukończył Liceum Plastyczne w Kielcach, studiował historię sztuki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a także reżyserię na Wydziale Sztuki Lalkarskiej w Białymstoku, filii warszawskiej Akademii Teatralnej. W 1969 roku założył Scenę Plastyczną KUL, gdzie po roku zaczął wystawiać przedstawienia (pierwszym była oparta na jego scenariuszu, sztuka „Ecce Homo”). W następnych pięćdziesięciu latach, oprócz wystawienia 18 następnych spektakli w ramach SK KUL, prezentowanych w całej Polsce, tworzył także w wielu teatrach dramatycznych, m.in. w: Lublinie, Łodzi i Warszawie. Obecnie współpracuje z wieloma uczelniami teatralnymi w Polsce, Europie i na świecie. Jest także wykładowcą na Uniwersytecie Artystycznym w Warszawie.

W przedstawieniach Leszka Mądzika dominuje ruch, obraz, a nadrzędną rolę pełni według twórcy światło. Jego interpretacjom towarzyszy także warstwa dźwiękowa, nie ma natomiast słowa. Sztuki prezentowane na deskach Sceny Plastycznej KUL prezentują filozoficzną refleksję o życiu i przemijaniu. Ta refleksja bardzo często bierze się z konkretnych przeżyć artysty. Źródłem inspiracji dla Leszka Mądzika są m.in. religijne przemyślenia św. Jana od Krzyża i św. Teresy z Ávili. Fascynuje go dorobek Leonarda da Vinci i wielu artystów współczesnych, m.in.: Aliny Szapocznikow, Tadeusza Kantora i Jerzego Nowosielskiego.

O fotografii

„Wzrok biegnie po wydarzeniach, twarzach, fakturach i tym wszystkim, co ujawnia światło. Dramaturgia dostrzeżonego obrazu niesie w sobie coś, co każe się zatrzymać, utrwalić. Spotykamy się z tajemnicą, do której pragniemy zajrzeć, dotknąć, zbliżyć się do niej, a może i poznać. Nosimy w sobie takie potrzeby poznania tego, co w nas i wokół nas. Czas potęguje to wezwanie i każe odważnie zanurzyć się w ten mrok będący częścią naszego niepokoju. Wędrując różnymi drogami, najczęściej z teatrem spotykam znaki, które prowadzą na ścieżki, których zwieńczenie bardziej przeczuwam niż jestem pewien. Zobaczony obraz nie potrzebuje deformacji, stylizacji czy udziwnienia. Nosi w sobie prawdę, której pragnienie dostrzeżenia jest sensem tworzenia”.

/Leszek Mądzik/

Leszek Mądzik, Faktura czasu
Fot. Materiały prasowe

Człowiek zaniedbuje siebie. Sto lat Józefa Szajny

Także Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie przygotował wydarzenie z okazji 100. rocznicy urodzin wielkiego artysty „TEATRU”, który część życia artystycznego spędził w Rzeszowie - Józefa Szajny, twórcy nowatorskich przedstawień teatralnych, głównego reprezentanta nurtu zwanego teatrem narracji plastycznej. Będzie to performance inspirowany jego twórczością w reż. Barbary Napieraj pt. „Człowiek zaniedbuje siebie”. Wydarzenie odbędzie się we wtorek, 15 marca o godz. 18:00 na Dużej Scenie „Siemaszki”

- To nie jest prelekcja, akademia czy imieniny u cioci. Wspominamy WIELKIEGO CZŁOWIEKA Artystę „Teatru” – TEATRU TOTALNEGO. Cytujemy jego teatralną twórczość, i tę myśl: „Człowiek zaniedbuje siebie, zaniedbuje swoje człowieczeństwo”. Są z nami aktorzy Młodej Sceny, którzy Józefa Szajny i jego teatru znać nie mogli. Zainspirowani nagraniami, chcą w tym uczestniczyć, komentują rozumnie i zabawnie. A Szajna lubił młodzież. Z upływem lat coraz chętniej stawał się kpiarzem, ironistą: „w zakalcach nie poszukuj prawdy” - pisał. A aktorem też był przednim… „jak się nie spodobamy - toooo…” - mówi Barbara Napieraj.

Scenariusz, reżyseria, opracowanie muzyczne: Barbara Napieraj

Aranżacja przestrzeni: Weronika Krupa

Obsada:

Małgorzata Machowska

Barbara Napieraj

Karol Kadłubiec

Wojciech Kwiatkowski

Mieczysław Piotr Napieraj

Paweł Leniart (perkusja)

oraz uczestnicy Młodej Sceny Teatru im. W. Siemaszkowej: Aleksandra Bałda, Milena Cichoń, Dominika Cynkarz, Agata Dral, Karol Ficek, Jacek Ombach, Miłosz Pelc, Bartosz Rułka, Miłosz Szwed

Bilety w cenie 40 zł (normalny) i 30 zł (ulgowy) dostępne na stronie teatru TUTAJ.

Fot. Teatr im. W. Siemaszkowej

***

Józef Szajna (13.03.1922—24.06.2008)

Scenograf, reżyser teatralny, autor scenariuszy, teoretyk teatru, malarz, grafik. Urodzony w 1922 w Rzeszowie. Zmarł 24 czerwca 2008 roku. W okresie okupacji był więźniem obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Buchenwaldzie, co zaważyło na charakterze jego twórczości artystycznej.

Dyplom w zakresie grafiki (1952) i scenografii (1953) uzyskał w krakowskiej ASP. Tuż po studiach, w 1954 roku, rozpoczął pracę pedagogiczną w macierzystej uczelni, którą kontynuował przez następne dziewięć lat. Od roku 1972 był profesorem w ASP w Warszawie, gdzie między innymi kierował studium scenografii. Jednocześnie był aktywny zawodowo: w latach 1955-63 był scenografem (zaprojektował między innymi scenografię do spektakli: "Myszy i ludzie" - według Steinbecka, "Dziady" - według Mickiewicza), a następnie, do roku 1966, również dyrektorem, kierownikiem artystycznym i reżyserem Teatru Ludowego w Nowej Hucie. Współpracował także z krakowskim Starym Teatrem, katowickim Teatrem Śląskim, wrocławskim Teatrem Współczesnym, warszawskim Teatrem Polskim. W roku 1971 stworzył autorski Teatr-Galerię w warszawskim Centrum Sztuki Studio (przekształconym z Teatru Klasycznego). Realizował tam swoją ideę edukacji poprzez swoistą, bo elitarną, popularyzację różnych gatunków sztuki: przede wszystkim poprzez teatr, ale także rozmaite przejawy plastyki (i nie tylko). Z prowadzenia Centrum zrezygnował dziesięć lat później - po ogłoszeniu stanu wojennego.

Uprawiał malarstwo, grafikę, scenografię, reżyserię teatralną, jest autorem scenariuszy do własnych przedstawień, teoretykiem teatru. Postrzegany bywa przede wszystkim jako człowiek teatru, twórca osobistej formuły - mówiąc słowami Zbigniewa Taranienki - "teatru narracji plastycznej" (inaczej zwanego "teatrem plastycznym", "teatrem plastyków", "teatrem wizji"). Główny akcent jest w nim położony na ekspresję wizualną. W odróżnieniu jednak od np. Leszka Mądzika, Szajna nie odrzucił nigdy ani aktora z jego indywidualnym gestem, ani słowa. Niemniej, w programie swojego teatru najbardziej znaczącą rolę przyznawał znakowi plastycznemu: rozbudowanej scenografii i - często groteskowo powiększonemu - rekwizytowi. Sam mówił: "Życie zmieniam w obraz [...]" i ta myśl odzwierciedla jego intencje. Owa oryginalna idea teatru swoiście plastycznego, zrealizowana w pełni w Teatrze Studio, zasymilowała większość pozateatralnych doświadczeń artysty. W autorskich spektaklach-moralitetach (np. "Replika", 1973; "Gulgutiera", 1973; "Dante" - na kanwie "Boskiej komedii", 1974; "Cervantes", 1976) łączył on nasycony osobistymi refleksjami literacki tekst ze wspomnianą wizjonerską organizacją przestrzeni scenicznej i niesztampowym, intensywnym, ekspresyjnym wyrazem gry swoich aktorów.

Początki twórczości malarskiej i graficznej artysty, tak samo jak teatralnej, przypadają na lata 50. O ich charakterze przesądziła powszechna wówczas w Polsce fascynacja sztuką informel. Początkowo Szajna stosował technikę kolażu: do płaszczyzny kompozycji przylepiał niemalarskie materie: zniszczoną skórę, kawałek gumy czy tekstyliów ("Obrazy-Dramaty"). W latach 60. coraz wyraźniej zmierzał w kierunku asamblażu - akcentował fakturę kompozycji, aplikując fragmenty gotowych przedmiotów (np. manekinów). Przedmioty, czy ich fragmenty, nie były tu jednak traktowane jak fetysze - "wota codzienności", ale jak nośniki przekazu dramatycznych treści, ślady traumatycznych doznań ("Postać V", 1962; "Dwoje", około 1966). Potrzeba unaocznienia własnych przeżyć, poszukiwanie artystycznej formy, która najlepiej odpowiadałby tej potrzebie, zaowocowały wykreowaniem nowych przestrzeni, których przykładem stała się realizacja w typie environment pt. "Reminiscencje" (1969). W ten sposób autor pragnął również upamiętnić obozową martyrologię polskich artystów. Wykorzystał między innymi "pamiątki przeszłości" - resztki drobnych przedmiotów, fotografie, obozowe "rekwizyty", będące uwiarygodnieniem przekazu. Do tragicznych doświadczeń nawiązał też w malarstwie z lat 80. i 90., w którym odwołał się zarówno do doświadczeń sztuki figuratywnej (cykl ponurych, głównie czarno-białych obrazów "Mrowisko", 1978-88; "Gnom", 1991), jak ekspresjonizmu abstrakcyjnego ("Zamęt", 1989). Aktem nieustającego rozrachunku z barbarzyństwem totalitaryzmu (faszyzmu i komunizmu) stała się również aranżacja przestrzenna"Drang nach Osten - Drang nach Westen" (1987).

Szajna reprezentował Polskę między innymi na Biennale w Wenecji (1970 i 1990) oraz Biennale w São Paulo (1979 i 1989). Światowy sukces odniósł jednak przede wszystkim jako twórca teatralny. Był członkiem licznych stowarzyszeń artystycznych. Wielokrotnie był za swoje osiągnięcia w rozmaity sposób honorowany - w kraju i za granicą. Szczególny rozgłos i uznanie zyskał we Włoszech, gdzie kilkakrotnie otrzymywał wysokie nagrody kulturalne (np. Złoty Medal Accademia Italia delle Arti e del Lavoro w Salsomaggiore Terme, 1981). Imię Szajny od 1975 roku nosi teatr przy Slavic Cultural Center w Port Jefferson (Stany Zjednoczone). W roku 1997, z okazji 75. rocznicy urodzin artysty, w jego rodzinnym Rzeszowie, na specjalnie w tym celu adaptowanym teatralnym poddaszu, utworzono stałą ekspozycję jego prac. Zebrana tam kolekcja (malarstwo, rysunek, kompozycje przestrzenne ze spektakli "Replika" i "Dante") ma charakter retrospektywny, dzięki czemu daje wgląd zarówno w tematykę, jak poetykę tej twórczości.

Spośród opracowań poświęconych Szajnie warto wymienić książkę Jerzego Madeyskiego i Andrzeja Żurowskiego "Szajna" (1992), katalog wystawy monograficznej zorganizowanej z okazji jego 75. urodzin w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku (1997) oraz publikację "Józef Szajna i jego świat" Bożeny Kowalskiej (2000).

Autor: Małgorzata Kitowska-Łysiak, Instytut Historii Sztuki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Katedra Teorii Sztuki i Historii Doktryn Artystycznych, styczeń 2003; aktualizacja: czerwiec 2008.

Red.